Z największą przyjemnością prezentujemy Państwu II wydanie najnowszej publikacji muzeum. „Na pograniczu trzech dzielnic z dziejów ziemi łukowskiej i stężyckiej”. 

Autorem pracy jest dr Kazimierz Więch, współpracujący z muzeum, historyk i regionalista, dla którego dzieje ziemi łukowskiej i stężyckiej ich specyfika wynikająca z pogranicza trzech ważnych dzielnic dawnej Polski stały się źródłem fascynacji i badań naukowych.

Praca nosi tytuł „Na pograniczu trzech dzielnic” i składa się z tyluż szkiców, dotyczących dziejów ziemi łukowskiej i stężyckiej. W Polsce przedrozbiorowej ziemie te należały do dzielnicy małopolskiej, do dwóch sąsiadujących ze sobą województw – sandomierskiego i lubelskiego. Na wschodzie graniczyły z Podlasiem, na północy – z Mazowszem. Granica między nimi była dość płynna, a pod zaborami praktycznie zanikła. W trakcie licznych zmian w układzie administracyjnym w okresie caratu obie dawne ziemie wchodziły w skład jednego województwa lub guberni. Połączyła je wspólnota losów i doświadczeń, co uwidoczniło się szczególnie wyraźnie w czasie okupacji niemieckiej w latach 1939-1944. Celem autora było pokazanie rozbieżności i podobieństw w procesach rozwojowych dokonujących się na tych ziemiach, a także dramatycznych wyborów w walce z okupantem niemieckim w okresie drugiej wojny światowej oraz w zmaganiach o władzę po ustaniu działań wojennych.

W pierwszej części opracowania, zatytułowanej „Od Piastów do II Rzeczypospolitej”, zostały przedstawione w zarysie: rozwój osadnictwa i urbanizacji, stosunki własnościowe, zmiany w administracji państwowej, samorządowej i kościelnej – od czasów najdawniejszych do końca II Rzeczypospolitej. Tam, gdzie to było niezbędne, pokazano je na szerszym tle przemian gospodarczych i społecznych dokonujących się w całym państwie. W polu widzenia znalazły się miasta, okręgi parafialne, największe posiadłości ziemskie oraz ich właściciele. Z wydarzeń politycznych uwzględniono głównie te, które miały bezpośredni wpływ na kondycję ludności, rozwój czy stagnację poszczególnych miast i wsi oraz na stosunki społeczne.

W części drugiej, zatytułowanej „Z dziejów Okrzei i okolic – małej ojczyzny Henryka Sienkiewicza”, została pominięta problematyka ogólna, która wiąże się z dziejami obu ziem – chociaż pewne odniesienia okazały się konieczne – w celu bliższego przyjrzenia się temu, co działo się w życiu lokalnych społeczności na niższym szczeblu, na przykładzie wybranych parafii, miast, jednostek administracyjnych. Badaniu poddano dawne miasteczko Okrzeję oraz przylegające do niej tereny sąsiednich parafii, a później gmin, których historia w ciągu dziejów w taki czy inny sposób łączyła się ze sobą lub które do siebie wzajemnie ciążyły. O wyborze Okrzei zdecydowała zarówno jej typowość dla całego otaczającego terenu, jak i pewne cechy, które ją wyróżniały: odmienny od innych charakter miasta oraz jej szczególna rola w historii polskiej kultury i dziejach oręża polskiego. W jej pobliżu urodził się i spędził dzieciństwo nasz wielki pisarz Henryk Sienkiewicz oraz rozegrała się ostatnia batalia kampanii wrześniowej 1939 roku pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga. Dziejom rodziny Sienkiewicza w trzech pokoleniach – Cieciszowskich od strony matki i Sienkiewiczów od strony ojca – jest poświęcony duży fragment szkicu.

Część trzecia, zatytułowana „Trzy partyzanckie legendy – „Orlik”,„Serafin” i „Ostoja”, podejmuje trudny i bolesny temat najpierw antyhitlerowskiego, a później antykomunistycznego ruchu oporu w czasie drugiej wojny światowej i w pierwszych latach powojennych, symbolizowanego przez trzy legendarne postacie: Mariana Bernaciaka „Orlika”, Serafima Aleksiejewa „Serafina” i Wacława Rejmaka „Ostoję”. Na plan pierwszy zostały wysunięte zagadnienia strategii, polityki i wzajemnych stosunków dwóch antagonistycznych nurtów podziemia – komunistycznego i niepodległościowego – oraz postawy i działania dowódców.

SZCZEGÓŁOWY SPIS TREŚCI:

Część pierwsza
OD PIASTÓW DO II RZECZYPOSPOLITEJ

– Wyniesienie Łukowa i Stężycy:
Trzy kasztelanie. Obce najazdy. Ziemie i powiaty. Ziemie łukowska
i stężycka.

– Rozwój osadnictwa i sieci parafialnej:
Rozwój sieci parafialnej i osadniczej w ziemi łukowskiej. Rozwój osadnictwa i sieci parafialnej w ziemi stężyckiej. Parafie po reorganizacji struktur kościelnych. Szacunki zaludnienia.

– Innowiercy w kościołach

– Mnożenie się miast:
Pierwsze lokacje miejskie. Sieć miejska w XVI wieku. Dobre czasy dla Łukowa i Stężycy. Upadek miast po wojnach XVII wieku. Osadnictwo żydowskie.

– Królewskie, szlacheckie i kmiece:
Starostwa grodowe i tenuty. Własność szlachecka. Folwarki. Napór rodów magnackich.

– Podziały administracyjne po utracie i odzyskaniu niepodległości:
Po trzecim rozbiorze w granicach Austrii. Z Księstwa Warszawskiego pod zabór rosyjski. Sztuczny twór ─ województwo podlaskie. Raz w guberni siedleckiej, dwa razy w lubelskiej. Po odzyskaniu niepodległości w województwie lubelskim.

– Zmiany w administracji kościelnej:
W diecezji janowskiej i lubelskiej pod zaborem rosyjskim. W diecezji
siedleckiej czyli podlaskiej w Polsce niepodległej.

– Degradacja małych miast:
Prawa miejskie nie dla małych i słabych. Masowa zamiana miast w osady miejskie i wiejskie. Dominacja Siedlec. Status miast utrzymują Łuków, Radzyń i Żelechów. Osady miejskie.

– Ekspansja ludności żydowskiej:
Kulminacja fali osadniczej. Zniesienie ograniczeń w nabywaniu ziemi.Społeczność żydowska po odzyskaniu niepodległości.

– Własność chłopska i folwarczna w okresie zaborów:
Skutki reformy uwłaszczeniowej. Latyfundia i majoraty. Rodziny
ziemiańskie.

Część druga
Z DZIEJÓW OKRZEI I OKOLIC – MAŁEJ OJCZYZNY HENRYKA SIENKIEWICZA

– Początki Okrzei i sąsiednich parafii:
Co mówią dokumenty? Najstarsze osady. Parafia Wojcieszków. Parafia Adamów. Parafia Serokomla. Parafia Radoryż. Parafia Nowodwór. Parafia Kłoczew.

– Okrzeja szesnastowieczna:
Miasto i parafia. Samborzeccy.

– Okrzeja królewska i szlachecka:
Podział miasta. Okrzeja po szwedzkim potopie. Leśniowolscy. Spór o dobra kłoczewskie. Firlejowie w Okrzei, Stoińscy w Jagodnem. Pierwsi Cieciszowscy w Okrzei i Jagodnem. Jagodne, Kłoczew i starostwo ryckie.

– Okrzeja Cieciszowskich u schyłku I Rzeczypospolitej:
Spory o miedzę. Parafia Okrzeja na tle sąsiadów.

– Okrzejscy Cieciszowscy i ich koligacje:
Adam Józef i Teresa z Lelewelów Cieciszowscy. Kościuszko w Okrzei. Budowa nowego kościoła. Lelewelowie najbliższą rodziną. Adam Kasper i Felicjanna z Rostworowskich Cieciszowscy.

– Dobra okrzejskie i sąsiednie majątki pod zaborem rosyjskim:
Okrzeja po utracie praw miejskich. Licytacja dóbr okrzejskich. Szydłowscy w Radoryżu i Jagodnem. Dmochowscy w Burcu.

– Rodzina Henryka Sienkiewicza:
Zapomniane dzieje rodu Sienkiewiczów w ziemi radomskiej. Okres radomski w życiu rodziców przyszłego pisarza. Grabowce Górne. Dzieciństwo Henryka. Wężyczyn i Warszawa. Łazy i Wola Gułowska.

– Od reformy uwłaszczeniowej do kresu II Rzeczypospolitej:
Powstawanie kolonii. Zmiany w zaludnieniu. Zmiana stosunków własnościowych.Bernsteinowie w Woli Okrzejskiej. Okoliczne majątki. Parafia w Okrzei na przełomie wieków. Mariawici. Legenda księdza Kresy. Trochę wieś, trochę miasteczko. Krótka radość z nowej szkoły. Budowa kopca Henryka Sienkiewicza. Ostatnia bitwa kampanii wrześniowej 1939 r. Zagłada Żydów w Okrzei i Woli Okrzejskiej. Utracone szanse.

Część trzecia
TRZY PARTYZANCKIE LEGENDY: „ORLIK”, „SERAFIN” I „OSTOJA”

– Księgarnia Mariana Bernaciaka:
Obwód puławski ZWZ/AK. Uczeń i żołnierz. Konspirator „Dymek”.

– Pierwsze organizacje komunistyczne:
Spotkania w domu Stachurskich. PPR i GL w Dzielnicy Dęblin-Ryki.

– Początki oddziału „Serafina”
Ucieczka Serafima Aleksiejewa z niewoli niemieckiej. Powstanie oddziału leśnego „Serafina”. Akcja na Adamów.

– Przystąpienie oddziału „Serafina” do Gwardii Ludowej
Pierwsze grupy partyzanckie Gwardii Ludowej. „Serafin” na czele oddziału im. Jana Kilińskiego. Nieszczęścia chodzą parami. Nawiązanie przez „Serafina” kontaktu z rodziną Stachurskich.

– „Serafin” rośnie w siłę
Śmierć Stanisława Żaczka i nowe dowództwo GL. Działalność bojowa i dywersyjna zgrupowania „Serafina”.

– Od „Dymka” do „Orlika”
Bernaciak „Dymek”na czele Kedywu Podobwodu „A”. Zmiana pseudonimu i utworzenie oddziału lotnego.

– Wacław Rejmak „Ostoja” i jego kasanci
Obwód łukowski ZWZ/AK. Od Kedywu do oddziału partyzanckiego OP 35 pp. W obozowisku Jata. „Ostoja” w oczach podwładnych.

– Przygotowania PPR do objęcia władzy

– Walki bratobójcze i próby porozumień
Rozciągliwe pojęcie walki z bandytyzmem. Zaostrzenie walki bratobójczej w ruchu oporu. Porozumienie między „Serafinem” i „Ostoją”. Próby porozumienia między AK i AL na szczeblu obwodów.

– Przejście „Serafina” pod dowództwo radzieckie
Pod komendą ppłk. Iwana Banowa. Akcje na kolei i działania wywiadowcze. Pamięć o „Serafinie”.

– Oddział „Orlika” przed „Burzą” i po „Burzy”
„Orlik” dowódcą oddziału OP 15/1 AK. Akcja „Burza”– spór o władzę
w Rykach. Koniec działalności „Orlika” pod okupacją niemiecką.

– Druga konspiracja „Orlika”
Represje wobec żołnierzy AK na Lubelszczyźnie. Odtworzenie podziemnych struktur AK. Odtworzenie i rozbudowa oddziału „Orlika”. Atak na siedzibę PUBP w Puławach i bój w Lesie Stockim. Przewaga „Orlika” nad siłami rządowymi.

– „Orlik” w strukturach WiN
„Orlik” w konspiracji po ogłoszeniu amnestii. Na czele siły zbrojnej WiN w Inspektoracie Puławy. Reorganizacja oddziału i wznowienie walki. Śmierć „Orlika” i ujawnienie się jego żołnierzy.

– „Ostoja”– wysoka cena ugody
„Ostoja” komendantem obwodu AK Łuków w drugiej konspiracji. Ugoda z władzami i rozwiązanie oddziału. Ujawnienie się podziemia i śmierć „Ostoi”. „Ostoja” po latach.

– Jak w greckiej tragedii 

Osoby zainteresowane nabyciem publikacji zapraszamy do kontaktu z muzeum
Cena jednego egzemplarza: 40 zł;- koszty wysyłki 15 zł;-